Sosyal güvenlik hakkı evrensel bir haktır ve Anayasa’nın 60’ıncı maddesinde “herkes sosyal güvenlik hakkına sahiptir” denilmektedir. 5510 Sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun 92’nci maddesinde de “kişilerin sigortalı olması zorunludur, sigorta hak ve yükümlülüklerini ortadan kaldırmak, azaltmak, vazgeçmek veya başkasına devretmek için sözleşmelere konulan hükümler geçersizdir” denilmektedir.
Bu hükümler çerçevesinde sosyal güvenlik hakkı vazgeçilmez olup hem hak hem de yükümlülüktür. Sorumluların bu yükümlülüğü yerine getirip getirmediğinin kontrolü ise yasalarla yetki verilen ilgili kurum ve kuruluşlara aitken bunun çok büyük bir kısmı sosyal güvenlik denetmeni eliyle yerine getirilmektedir.
Sosyal güvenlik anlamında kayıtdışı denildiğinde akla sadece istihdam gelmemeli kurumdan haksız yere ölüm geliri/ aylığı alanlar, sahte işyeri açarak kurumu zarara uğratanlarla hiç çalışmadığı halde çalışıyormuş gibi gösterilenleri de saymak gerekmektedir.
OECD verilerine göre kayıtdışı istihdam oranı Türkiye’de 2005 yılında %56,4 iken sosyal güvenlik denetmenliğinde yapılan düzenlemeler özellikle 2008 yılında KPSS-A ile kurum dışından denetmen alımına başlandıktan sonra kayıtdışı istihdamın 2020 itibariyle %31,4’e düştüğü görülmektedir.
Sahte sigortalılığın sebepleri arasında eksik prim gününü tamamlamak, SSK’den emekli olmak, ağır hastalıkların tedavisinden yararlanmak, analık sigortasından faydalanmak, eş durumu tayinini önlemek ve asgari işçilik uygulamaları sayılmaktadır. Diğer yandan vergi mükellefi olanların fazla prim ödememek için kendilerini bir işyerinden SSK’li (4/a) göstermeleri ile isteğe bağlı sigorta ödemek istemeyenlerin de en çok başvurduğu yöntemlerdir. Yine yurtdışında yaşayanlar da emekli olmak için kendilerini SSK’li bildirmektedirler. Ek olarak aile işletmelerinde de hiç çalışmadığı halde aile üyeleri SSK’li bildirilmektedir.
Bu bildirimler hatır ve gönül işi olmaktan ziyade para karşılığı hatta sahte bir işyeri üzerinden yapıldığı görülmektedir. Bu paraların büyük bir kısmı kuruma prim olarak ödenmediği sıkça görülen durumlardandır. Bu durum vatandaşların mağduriyetine ve kurum zararına neden olduğu gibi bunu organize edenler haksız kazanç elde etmektedir.
Haksız yere ölüm geliri/ aylığı alanlar ölen sigortalıların sağladığı haklardan yararlanmak için anlaşmalı boşanma yaparak fiilen birlikte yaşamaya devam etmektedir. Birçok kişi de maaş devlete kalmasın diye bu yola başvurmaktadır.
Ancak durum sanıldığı gibi olmayıp aksine hak sahipliğinde özellikle anne-baba ve kız çocuklarının pozitif ayrımcılığa tabi tutulduğu bilinmelidir. Bu bakımdan birçok ülkede Türkiye’nin aksine hak sahipliği oldukça dar tutulmuştur.
Onun için bunu suiistimal edenler hem ölüm geliri/ aylığıyla hem de sağlık yardımlarıyla kamu zararına neden olmaktadır. Tespiti halinde verilen gelir/ aylıklar ile sağlık harcamaları faiziyle geri alınmaktadır.
Son olarak bazı işverenlerin devir ya da değişik ad altında mal kaçırma yoluyla kuruma prim ödemeyerek işyeri faaliyetlerine fiili olarak devam edip yüklü tutarda prim borcuna neden olduğu görülmektedir.
Bu konuda maliye başta olmak üzere diğer kurumlarla eşgüdüm içinde yasal düzenlemelerin acilen yapılması gerekmektedir. Bununla birlikte kamu zararına neden olan bu tip işverenler için tespitler yapılarak muvazaalı işlemleri ortaya çıkarılmaktadır.
Yukarıdaki açıklamalardan sonra geçmiş yılda Türkiye’de 4387 kişinin SGK’den haksız yere ölüm geliri/ aylığı almak için eşlerinden boşanarak birlikte yaşadıkları sosyal güvenlik denetmenleri tarafından tespit edilerek kurum zararının önüne geçilmiştir.
Sosyal güvenlik denetmenlerince 152.596 işyeri denetlenerek 52.642 işçiyi kayıtdışı çalıştıran 1.251 adet işyerini tespit edildi. 1.518 işyerinin de tescili sağlandı. Sahte denetimler sonucu ayrıca 12.684 işyeri denetlendi ve 2.513 sahte işyeri ile 124.373 adet sahte sigortalı tespit edildi. Böylece 3 milyar TL tutarında kamu zararı önlendi. Diğer yandan kayıtdışı istihdam yapan işyerlerine de 2 milyar 36 milyon 732 bin TL idari para cezası kesildi.
Çalışma izni almadan göçmen veya yabancı çalıştıran işyerlerine de idari para eczası uygulanarak işverenler ve kaçaklar ayrıca çalışma ve iş kurumu ile güvenlik güçlerine bildirilmektedir.
Sahte sigortalılık 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu, 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu, 213 sayılı Vergi Usul Kanunu ve 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu kapsamında suçtur.
Kurumdan haksız olarak gelir ve aylık alanların tespit edilmesi halinde 5510 sayılı Kanun’un 96’ncı maddesi kapsamında geriye dönük 10 yıllık süreye ilişkin olanı faiziyle geri alınmaktadır.
Ayrıca kişiye vergi kaybından dolayı da işlem yapılmaktadır. Sahte sigorta yapanlar ve yaptıranlar Türk Ceza Kanunu’nun resmî belgede sahtecilik, resmî belgenin düzenlenmesinde yalan beyan ve özel belgede sahtecilik başlıklı maddeleri kapsamında cumhuriyet başsavcılığına suç duyurusunda bulunulmaktadır.
Resmî belgede sahtecilik suçu 2-5 yıl hapis cezasını gerektirirken diğer suçların cezası ise sırasıyla 3 ay-2 yıl ve 1-3 yıl arasında değişmektedir.
Tespiti halinde iptallerde zamanaşımının uygulanmadığı da dikkate alınmalıdır.
