Sosyal güvenlik denetmeni özellikle kayıtdışı istihdamın önlenmesine yönelik denetim ve rehberlik faaliyetleriyle devletin başta gelen asli denetim elemanlarından olup görevleri Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nda, yetkileri Sosyal Güvenlik Denetmenleri Yönetmenliği’nde tanımlanmıştır. İş ve işlemleri de Sosyal Güvenlik Denetmenleri İş ve İşlemleri Genelgesi’nde düzenlenmiştir.
Sosyal güvenlik denetmenleri 5510 sayılı Kanun’un 59’uncu maddesine dayanarak;
4 ve 5’nci maddeyle ek-5, ek-6 ve ek-9 madde kapsamında sigortalılığın tespiti;
7, 8, 9 ve 92’nci madde kapsamında sigortalık başlangıcının tespiti, bildirimi, sona ermesi ve iptali;
11 ve 12’nci madde kapsamında işyeri tescili ve işveren tespiti, işyerinin devri ve iptali;
13, 14, 16, 21, 22, 23 ve 76’ıncı madde kapsamında iş kazası ve meslek hastalığının incelemesi, iş kazası ve kusur oranlarının tespiti;
17, 18, 31, 36, 37’nci madde kapsamında sigorta primine esas günlük kazancın saptanması ile ölüm geliri/ aylığı ile toptan ödeme alacak sigortalı ve hak sahipleri açısından gelir tespiti yapılması;
40’ncı madde kapsamında fiili ve itibari hizmetten yararlanacak sigortalıların tespiti;
55, 56 ve 96’ncı madde kapsamında ölüm geliri/ aylığı alan hak sahibinin gelir ve aylık alıp alamayacağının kontrol edilmesi amacıyla boşandığı eşiyle birlikte yaşamaya devam edip etmediğinin araştırılması ve yersiz ödeme alanların tespiti;
73 ve 78’nci madde kapsamında eczane, hastane, tıbbi malzeme ve tedavi temin eden işyerleriyle optisyenlik gibi sağlık hizmet sunucuları hakkında inceleme, tespit, denetim ve tarama yapma, sağlık hizmetleriyle ilgili sözleşmelerin mevzuata uygun düzenlenip düzenlenmediğinin kontrol edilmesi ve ayrıca bilgilendirme ve rehberlik faaliyetleri yapmak;
80 ve 82’nci madde kapsamında prime esas günlük kazancın belirlenmesi ve eksik günlerin hesaplanması ve tespiti;
85’nci madde kapsamında inşaatın başlangıç ve bitiş tarihi, sınıfı ve nevi ile yıkım ve yapım işleri maliyetinin tespiti;
86’ncı madde kapsamında işyeri, meslek odası ile kurum ve kuruluşlara ait defter ve belgelerin incelenmesi;
88’nci madde kapsamında hacze kabil mal varlığının tespiti;
89’ncu madde kapsamında prim borçlarına halef olanların tespiti;
100’ncü madde kapsamında bankacılık, döner sermayeli kuruluşlar ile diğer gerçek ve tüzel kişilerle göreviyle ilgili doğrudan yazışma yaparak bilgi ve belge temin etmek ve bilgi verilmediği takdirde ceza önermek;
102’nci madde kapsamında usulsüzlüklerden doğan cezaların tatbikini istemek görevleri arasında olup bu görevlerini yaparken başta mülga sosyal güvenlik kanunları olmak üzere 4857 sayılı İş Kanunu, 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, 6362 sayılı Esnaf ve Sanatkârlar Meslek Kuruluşları Kanunu, 6964 sayılı Ziraat Odaları ve Ziraat Odaları Birliği Kanunu, 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanunu, 6458 sayılı Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu, 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu, 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu, 213 sayılı Vergi Usul Kanunu, 442 sayılı Köy Kanunu, 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu ile 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu kapsamında da gerekli incelemeleri de yapar.
Sosyal güvenlik denetmenleri, Sosyal Güvenlik Denetmenleri Yönetmeliği’nin 24’ncü maddesinde belirtildiği üzere 25 farklı görev emrini yerine getirmektedir.
Sosyal Güvenlik denetmenleri 4857 sayılı İş Kanunu’nda belirtilen denetim ve kontrol yetkisine de haiz olmakla 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu kapsamında da dolaylı inceleme yapmaktadır.
Sosyal güvenlik denetmenleri fiili tespitlerde (yerel denetim) geriye dönük bir yıla kadar prime esas kazancı tespit etme, eksik günü tamamlama ve hizmet verme yetkisine sahiptir.
Diğer yandan kurum alacağını doğuran her olayda yemin hariç her türlü delille işlem yapabilmektedir.
Sosyal güvenlik denetmenleri kimlik kartlarını göstermek kaydıyla işyerlerine serbestçe girmek, denetim ve inceleme yapmak, ifade almak, sorular sormak, gerekli bilgileri istemek ile defter, belge ve delilleri toplayama yetkisine sahiptir.
Görevlerinin ifası için uygun çalışma ortamı isteme hakkı vardır. Görevleriyle ilgili kamu kurumu niteliğinde meslek kuruluşlarından, vergi dairelerinden, belediyelerden, özel idarelerden, muhtarlıklardan ve diğer kurum ve kuruluşlardan bilgi ve belge isteyebilir. Gece çalışılan işyerlerinde de tespit, denetim ve tarama yapabilir.
Görevleri esnasında zorluk çıkartılması halinde kolluk güçleri ile diğer kamu kurum ve kuruluşlarından yardım isteyebilir ve bu isteği üzerine kendisine her türlü kolaylığın sağlanması zorunludur.
Görevini yapmakta engel olanlara asgari ücretin 5 katı tutarında idari para cezası uygulanır.
Ayrıca görevlerini engellemek için tehdit eden ve cebir kullananlara karşı asgari ücretin 10 katı tutarında idari para cezası uygulandığı gibi 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’nun 265’nci maddesi kapsamında da gerekli işlemler yapılır.
Sosyal güvenlik denetmenlerinin tutmuş olduğu tutanaklar aksi ispatlanıncaya kadar sabit olup hukuki karine oluşturmaktadır.
