Burnunun dibinde sanayileşme hareketi karşısında Osmanlı neden sanayileşemedi? 19. yüzyılda Japonya ile aynı dönemde sanayileşme stratejisi benimsenmesine karşılık, Türkiye neden başarısız oldu? Bu çelişkiyi sosyal ve siyasal kültürde aramak gereklidir. Öncelikle sanayileşmeyi doğuran sebepleri, sonra da sistemler arasındaki farklar incelenmelidir.
Sanayileşmeyi doğuran sebeplerin başında sermaye birikimi ve ücretli emek gelmektedir. Reform ve Rönesans hareketleri, Haçlı Seferleri, coğrafi keşifler, yeni icatlar, sömürgecilik ve beraberinde taşıdığı Merkantilizm sermayenin önünü açmıştır. Bu çerçevede Osmanlı ile Avrupa arasındaki farklar sosyal ve siyasal açıdan ele alındığında:
1-Avrupa adem-i merkeziyetçi, yani feodal yapıda örgütlenmiş iken Osmanlı tam merkeziyetçi bir yapıdadır. Dolayısıyla alternatif oluşumlara izin vermemiştir.
2-Avrupa’da özel mülkiyet hakim iken Osmanlı’da mülkiyet padişaha ait olup, müsadere sistemi ile sermaye birikimine izin verilmemiştir.
3-Avrupa’da toprak, feodallerin kontrolünde iken Osmanlı’da toprak devlete ait olup, gerek yönetici sınıfın ve gerekse köylünün haddinden fazla üretim yapmasına izin verilmemiştir.
4-Avrupa’da loncaya karşı bir başkaldırı başlamış iken Osmanlı’da lonca teşkilatı devletin himayesindedir. Lonca farklılaşmaya, fazla üretime ve sermaye birikimine karşı çıkmıştır.
5-Avrupa’da toprağı terk eden köylüler şehirlere yığılmış iken Osmanlı’da köylünün toprağı terk etmesi ve şehre göçmesi engellenmiştir.
6-Avrupa’da aydınlanma çağı ile birlikte dinî, siyasî ve iktisadî düşünce, eğitim ve kültürde dönüşüm yaşanmış iken Osmanlı’da eğitim ve bilimde duraksama başlamıştır.
7-Avrupa’da sömürgecilik sermeye birikimine yol açmış iken Osmanlı sömürgeci oluşumun dışında kalmıştır.
8-Avrupa’da ticarî korumacılık söz konusu iken Osmanlı 1838’de Balta Limanı Anlaşması ile serbest ticaret alanına dönüştürülerek, yerel sermeyenin rekabet gücü baltalanmıştır.
9-Avrupa’da ulusal ekonomiler kurulmuş iken Osmanlı’nın uzun süren savaşlarla ekonomisi bozulmuş ve bütçe gelirleri azalmıştır. Ülke borç batağına saplanarak maliyesi 1881’de Duyun-u Umumiye İdaresi’ne terkedilmiştir.
10-Avrupa’da ülkeler uluslaşmayı tamamlanmış iken Osmanlı’nın gerek çok uluslu yapısı ve gerekse jeopolitik konumu itibari ile iç ve dış istikrarsızlığa mahkûm olmuştur.